‍‍

نوال سعداوی، فمینیست انقلابی

آذر

نوال سعداوی، بیش از ۷۰ سال عمر خود را وقف مبارزه برای رهایی زنان نمود. او همچون «اسپ سرکشی» بود که نه ساختارهای مذهبی و سنتی مردسالارانه‏ی شرقی توانست او را رام کند، نه ساختارهای حاکم مردسالارانه‌ی سرمایه‏داری امپریالیستی. در باور او، این ساختارها دو روی یک سکه‏ی زنگ‌زده‌ای‌ است که مانع رهایی بشریت و به خصوص رهایی زنان شده است. او بر همه‌ی سنت‏ها، تابوها و فرهنگ‏های بنیادگرایانه و سرمایه‏دارانه شجاعانه یورش برد. رد پای افکار او را می‌توان در میان انقلابیون، به خصوص زنان یافت. تعدادی از زنان افغانستان از اندیشه‏های او الهام گرفته و می‏گیرند. هر چند خلاقیت‌های ذهن مبارز او، بذر جهانی برابر را در اذهان بسیاری کاشت، اما مرگ او در ۲۱ مارچ ۲۰۲۱ در میان نشریات چپ (از آن جمله فارسی زبانان) بازتاب گسترده‌ای نداشت. من در این نوشته، تلاش کرده‌ام به بخشی از زندگی پرفراز و نشیب و خدمات او به جنبش رهایی زنان بپردازم.
کودکی و نوجوانی
نوال در سال ۱۹۳۱ در یک خانواده‏ی روستانشین در شمال قاهره دیده به جهان گشود. سنت و مذهب پدرسالارانه‌ی حاکم در مصر، در ۶ سالگی با مثله‏سازی اندام جنسی او، اولین نشانه‌ی خود را بر بدن او گذاشت. نوال بعدها در کتاب «چهره پنهان حوا» (۱۹۷۷) نوشت: «زخم عمیق از کودکی بر بدنم نهادند که هرگز شفا نیافت.» 1  این کار در خانواده‌ای اتفاق افتاد که «از تحصیلات بسیار خوبی برخوردار بودند.» 2
نوال از کودکی به «جنس درجه دوم» بودن زنان اعتراض داشت. او در مصاحبه‌اش با بی بی سی گفت: «وقتی در جامعه  بزرگ شدم ....می‏دیدم که برادرم را بر من ترجیح می‏دهد...برادرم هر وقت دلش خواست از خانه بیرون می‏رود و بازی می‏کند. در حالی‏که من درس خوان‏تر از او بودم، در خانه کار می‏کردم.... وقتی از خانواده می‏پرسیدم چرا؟ می‏گفت او پسر است. می‏پرسیدم که چرا پسر باید برتر باشد؟ می‏گفت خدا این طور گفته است؛ از همین‏جا، من در برابر خدا عصیان کردم....» 3 ذهن پرسشگر او به چالش کشیدن ستم جنسی را از مثله کردن اندام جنسی دختران، عادات ماهانه، مراسم شب زفاف و زایمان شروع کرده تا مسایل پیچیده‌تر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به پیش برد. او در ۱۰ سالگی از ازدواج فرمایشی خانواده‏اش سر باز زد و در ۱۳ سالگی اولین کتاب خود، «من عشق را آموختم» را به نشر رساند.
نوال در یک مقطع تاریخی و در فضای فکری-سیاسی‌ای رشد کرد که  فعالیت‏های سیاسی، فرهنگی و جنبش مبارزات زنان در انقلاب ۱۹۱۹ مصر علیه استعمار انگلیس در جوش و خروش بود. گروه زنان مصری اولین «اتحادیه فمینیستی مصر» (۱۹۲۳) را که گرایش لیبرالی داشت، تاسیس کرد.
نوال سعداوی و سیاست در مصر
هر چند دولت ملی‏گرای جمال عبدالناصر (۱۹۵۲-۱۹۷۰) در سال ۱۹۵۳ به سلطنت پایان داده و در سال ۱۹۵۶ حق رای زنان را به رسمیت شناخت، اما مادر بودن و همسر بودن نقش اصلی زنان باقی ماند. در سال ۱۹۶۷ که اسراییل قسمت‌هایی از خاک مصر، سوریه و اردن را تصرف کرد و افکار ملی‏گرایی و «پان عربی» تشدید شد، نوال سعداوی شجاعانه با دو جبهه مبارزه ‏کرد؛ او از یک طرف با نقد توجیحات اعتقادی و دینی نیروهای اشغالگر اسراییلی که از سوی امپریالیزم آمریکا و «سازمان ملل متحد» حمایت می‌شد،‌ ایستادگی کرد و از طرف دیگر به مبارزه علیه ملی‌گرایان مذهبی مردسالار ادامه داد.
پس از مرگ ناصر، جانشین او انور سادات (۱۹۷۰-۱۹۸۱) با همکاری اخوان المسلمین، گروه‏های مستقل زنان را غیرقانونی اعلام کرده، کنشگری و جنبش زنان را به فمینیزم دولتی تغییر داد تا دستگاه بروکراتیک مردسالاری سرمایه‏دارانه‏ی نیولیبرال را چهره‌ای زنانه دهد. در این مقطع زمانی بود که قانون اساسی مصر «اصلاح شد تا اسلام را مبنای قانون قرار دهد.» 6 اسلامیزه شدن قانون حاکم و شرایط ملی و بین‏المللی باعث شد تا نوال سعداوی کتاب «زن و جنسیت» را که در آن به گونه‌ی علمی به سکس، جسم زن و شهوت زن پرداخته، را نشر کند. او در این کتاب نگاه جامعه مردسالار مذهبی نسبت به زنان را به باد انتقاد گرفته است. 7 نشر این کتاب نوال را به فمینیست شهره‌ی جهان عرب و خاورمیانه تبدیل کرد. سعداوی در نتیجه‌ی همین فعالیت‌هایش در سال ۱۹۸۱ دستگیر و به مدت سه ماه زندانی شد. حاصل این سه ماه، کتاب «خاطرات زندان زنان» است که نوال با یک قلم ابرو روی کاغذ تشناب در زندان نوشته است.
با تشدید بنیادگرایی مذهبی، حکومت‌های بعد از ناصر با پارادوکس «مدرنیزاسیون» مواجه شدند که در آن از یک طرف به اشتغال زنان برای توسعه مصر نیاز بود و از طرف دیگر بدن زنان، همچنان به هنجار ملی‏گرا- اسلام‏گرا- مردسالار و اخلاقیات سنتی گره خورده بود. 9 این وضعیت، نوال سعداوی را «عصبانی» می‌کرد و او را وا می‌داشت تا با «صدای بلند حرف بزند.» نوال با آموختن از تجربیات گذشته، در اولین سال حکومت حسنی مبارک (۲۰۱۱-۱۹۸۱)، نشریه‌ی فمینیستی «المواجهه» را به زبان عربی تاسیس نموده و پس از آن «انجمن عربی برای همبستگی با زنان» را بنیان نهاد.
انتشار رمان «سقوط امام» (۱۹۸۷) باعث تشدید حملات بنیادگرایان اسلامی علیه سعداوی گردید تا حدی که او مجبور به زندگی در تبعید شد. او در دوران تبعید در آمریکا آرام ننشست و از تجاوزگری‏های امپریالیستی مردسالارانه غربی به رهبری آمریکا بر ممالک شرقی و تحت سلطه (از جمله افغانستان و عراق) آشکارا سخن گفته و به فمینیست‏های غربی انتقاد می‏کرد که «تنها به نمادهای سنت‏های ارتجاعی در جوامع آفریقا و عرب، مانند مثله کردن اندام جنسی دختران، چندهمسری یا حجاب تکیه می‏کنند اما به مسایل اقتصادی و سیاسی حاکم بر زندگی زنان در این جوامع توجهی ندارند و پیوند مبارزه علیه پدرسالاری و ستم جنسیتی یا مبارزه علیه ستم طبقاتی را نمی‏بینند.» 10 در باور او، ستم علیه زن مساله‌ای جهانی است. او معتقد بود که برهنگی زنان در جوامع غربی در ماهیت هیچ تفاوتی با حجاب/ برقع در جوامع اسلامی ندارد؛ هر دو در ماهیت، ضد اخلاقی و زن ستیز اند.
سعداوی پس از بازگشت به مصر، برگزاری انتخابات را در این کشور را «مضحکه» دانسته، می‌گفت: «می‏خندم وقتی از انتخابات مشروع در امریکا و کشورهای ما صحبت می‏کنی؛ من در جریان تبلیغات انتخابات اوباما در آمریکا بودم. او از والستریت پول جمع‏آوری می‏کرد... براساس همین پول‏ها برنده‏ی انتخابات شد. برای همین هم به نفع والستریت کار کرد. مرسی در انتخابات آزاد به قدرت نرسید. او با پول برنده انتخابات شد. ما انتخابات آزاد و مشروع نداریم. در جوامع سرمایه‏داری، طبقاتی پدرسالارانه که بر ستم علیه زنان و مستمندان استوار است چیزی به نام انتخابات آزاد اساسا وجود ندارد.»  11
در «انقلاب» ۲۰۱۳ که نوال سعداوی عضو فعال آن بود، محمد مرسی و اخوان المسلمین به زیر کشیده شدند. نوال تاکید داشت: «زنان در جامعه طبقاتی یا جامعه مردسالاری تحت تسلط مردان آزاد نمی‏شوند. همین است که باید علیه سرکوب طبقاتی، سرکوب جنسیتی و سرکوب مذهبی مبارزه کنیم. بدون زنان نمی‏شود حرفی از انقلاب زد.»13 به‏نظر سعداوی انقلاب ۲۰۱۱ مردم توسط اخوان المسلمین دزدیده شد. او معتقد بود که انقلابیون توانستند «سر»-حسنی مبارک- را بزند ولی «بدنه» - ارتش و سایر نهادها- با همکاری آمریکا و اسراییل حفظ شد. نوال سعداوی در مقابل حکومت عبدالفتاح السیسی نیز ایستادگی کرده، خواهان کناره‏گیری دیکتاتوری مردسالار گردید.
سعداوی در کنار دیگر فعالیت‌های مترقی‌اش، برای  تحقق آزادی جنسی دگرباشان و هم‏جنس‏گراها نیز تلاش کرده است. او باور داشت که «این شرایط بیولوژیکی، اجتماعی و سیاسی است که بعضی‏ها را وامی‏دارد که همجنس‏گرا شوند یا نشوند.»15
حرف آخر
نوال سعداوی، کنشگر و فمینیستی بود که «جنبش فکری بزرگی» را برای رهایی زنان عرب و مسلمان دامن زد. جنبشی که او مدافع آن بود، در سال ۲۰۰۸ میلادی موفق به منع قانونی مثله سازی اندام جنسی زنان در مصر شد. هر چند نوال سعداوی از اولین فمینیست‌های رادیکال شرق بود، هرچند در بعضی موارد دارای التقاطی فکری بود.
نوال سعداوی یک کمونیست نبود، اما زندگی، تولیدات فکری و مبارزه‌ی سیاسی او نشان می‌دهد که او متحد جدی جنبش‌های کارگری و کمونیستی بود؛ از این جهت ما زندگی و مبارزه‌ی سیاسی او را تجلیل می‌کنیم. نوال در مسایل مهم مبارزاتی همچون نقد مردسالاری، سرمایه‌داری و امپریالیزم در کنار خلق‌های جهان ایستاد و مانند یک شورش‌گر مبارز نقش خود را در بسیج اذهان توده‏ها بازی کرد. زمانی که امپریالیزم امریکا افغانستان را اشغال نموده، برای توجیه این تجاوز، وضعیت زنان در زیر سلطه‌ی طالبان را بهانه کرد، نوال سعداوی در کنار خلق‌ افغانستان ایستاد و تجاوز و اشغال افغانستان را محکوم نمود. در حالی که فمینیست‌های لیبرال از اشغال افغانستان زیر نام اهداف فمینیستی به دفاع برخواستند، نوال سعداوی بر علیه این تجاوزگری که زیر نام آزادی زنان به پیشبرده می‌شد، موضع گرفت و با افشای عمل‏کردهای زن‏ستیزانه و مردسالارانه امپریالیزم، تاکید کرد که امپریالیست‌ها نمی‌توانند ناجی زنان باشند. نوال با مبارزه علیه سیاست‌های اشغالگرانه‌ی امپریالیزم در افغانستان و عراق، مبارزه علیه بنیادگرایی مذهبی و موضع گرفتن علیه صهیونیزم در دفاع از خلق فلسطین، الگوی یک فمینیست ضد امپریالیستی در کشورهای مسلمان و عرب گردید.
افزون بر آن، نوال سعداوی، انتخابات در جوامع طبقاتی را یک توهم می‏دانست و لیبرال دموکراسی را به چالش می‌کشید و تاکید داشت که در جوامع طبقاتی، انتخابات معنایی ندارد و فقط وسیله‌‌‌ای برای باز تولید قدرت سیاسی و اجتماعی طبقه‌ی حاکمه است. زندگی نوال سعداوی در خدمت مبارزه علیه بنیادگرایی مذهبی، ستم طبقاتی و ستم امپریالیستی گذشت. اکنون پس از مرگ نوال نیز اندیشه و دانش فمینیستی او توشه‌ی راه مبارزات زنان علیه ستم مردسالاری، استثمار طبقاتی-سرمایه‌داری و مبارزات رهایی‌بخش خلق‌های جهان علیه امپریالیزم و استعمار خواهد بود.
 12ثور 1400

مینوی اصلی

خانه | شعلۀ جاوید | گزیده ها | تازه ها | هواداران| برنامۀ حزب | جا آ | کتابخانه| پیوندها | تماس با ما | English| Top of page

 

 

 

خوانندگان گرامی

لطفا جریدۀ شعلۀ جاوید رابخوانید و آنرا به دوستان تان بفرستید. اگر پیام و یا گفتنیی دارید ما را در جریان قرار دهید.